امبولیزاسیون زانو چیست و چرا انجام می شود؟

امبولیزاسیون زانو، که در ادبیات پزشکی با عنوان Knee Artery Embolization (KAE) نیز شناخته می‌شود، یکی از پیشرفت‌های چشمگیر در حوزه رادیولوژی مداخله‌ای (Interventional Radiology) است. این تکنیک به عنوان یک رویکرد درمانی نوین، هدفمند و کم‌تهاجمی برای مدیریت دردهای مزمن زانو، به ویژه آن‌هایی که ناشی از استئوآرتریت (آرتروز) یا سینوویت مزمن هستند، مطرح شده است. با پیشرفت در تصویربرداری‌های پیشرفته و توسعه مواد امبولیزان، این روش توانسته است جایگزینی موثر برای گزینه‌های درمانی سنتی، از جمله داروهای خوراکی، تزریقات داخل مفصلی و حتی جراحی‌های تعویض مفصل (آرتروپلاستی) در مراحل اولیه یا متوسط بیماری، ارائه دهد.

ماهیت اصلی این درمان بر پایه قطع جریان خون تغذیه‌کننده ساختارهای ملتهب در مفصل زانو استوار است. در آرتروز پیشرفته، غشای سینوویال (Synovial Membrane) دچار ضخیم‌شدگی، نودولار شدن و افزایش نئوواسکولاریزاسیون (رگ‌زایی جدید) می‌شود. این رگ‌های خونی جدید، که اغلب در مکانیسم درد و التهاب مزمن نقش دارند، منابع اصلی ترشح واسطه‌های التهابی هستند. امبولیزاسیون زانو با هدف قرار دادن و مسدود کردن این عروق سینوویال التهابی، به طور مؤثری نفوذ مواد التهابی را کاهش داده و منجر به کاهش چشمگیر درد و بهبود عملکرد مفصل می‌شود.
این مقاله به طور جامع به بررسی جوانب فنی، علمی، بالینی و مقایسه‌ای این روش درمانی می‌پردازد تا درک کاملی از سازوکار و جایگاه آن در الگوریتم‌های درمانی درد زانو ارائه دهد.

مفهوم و سازوکار دقیق امبولیزاسیون زانو

امبولیزاسیون (Embolization) از نظر لغوی به معنای مسدود کردن یا بستن جریان خون یک رگ یا مجموعه عروقی است. در زمینه امبولیزاسیون زانو، هدف اصلی مسدود کردن عروق کوچک و پر خون‌رسانی است که به طور غیرطبیعی در بافت سینوویال متورم (Hypervascular Synovium) درگیر شده‌اند.

** پاتوفیزیولوژی التهاب و رگ ‌زایی در آرتروز

در مراحل پیشرفته آرتروز، غضروف آسیب دیده باعث آزادسازی سیتوکین‌ها و فاکتورهای رشد می‌شود. یکی از مهم‌ترین فاکتورهای رشد، عامل رشد اندوتلیال عروقی (VEGF) است که باعث تحریک رگ‌زایی یا نئوواسکولاریزاسیون در سینوویوم می‌شود. این رگ‌های جدید که معمولاً در بخش‌های محیطی مفصل یافت می‌شوند، علاوه بر خون‌رسانی، محل تجمع سلول‌های التهابی و اعصاب درد (نوروپاتی) هستند.

** مکانیسم عمل امبولیزاسیون

امبولیزاسیون زانو بر اساس اصول رادیولوژی مداخله‌ای انجام می‌شود و شامل مراحل زیر است:

• دسترسی عروقی: پزشک مداخله‌گر از طریق یک برش بسیار کوچک (معمولاً ۲ تا ۳ میلی‌متر) در ناحیه کشاله ران (شریان فمورال) یا پشت زانو (شریان پوپلیتئال) وارد شده و با استفاده از سیم‌های راهنما و کاتترهای تخصصی، به سمت عروق منشعب از شریان زانو (مانند شاخه‌های شریان ژنیکولار) حرکت می‌کند.
• آنژیوگرافی تشخیصی: پیش از تزریق ماده امبولیزان، آنژیوگرافی (تصویربرداری اشعه ایکس با تزریق ماده حاجب) انجام می‌شود تا مسیر دقیق عروق سینوویال التهابی شناسایی و نقشه‌برداری شوند.
• تزریق هدفمند: پس از تأیید محل، مواد امبولیزان (Embolic Agents) به صورت کنترل‌شده تزریق می‌شوند. این مواد باعث مسدود شدن دائمی لومن عروق کوچک می‌شوند.
• کاهش التهاب: با قطع جریان خون شریانی به ناحیه سینوویوم هایپروواسکولار، فرآیند التهاب، نودول‌سازی و درد ناشی از تحریک عصبی کاهش می‌یابد.

** مواد امبولیزان مورد استفاده

انتخاب ماده امبولیزان حیاتی است و باید اندازه ذرات آن به دقت با قطر عروق هدف تطابق داشته باشد تا از انسداد ناخواسته عروق اصلی جلوگیری شود:

• ذرات پلی‌وینیل الکل: ذرات کروی با اندازه‌های میکرونی (معمولاً ۱۰۰ تا ۵۰۰ میکرومتر) که پس از تزریق، متورم شده و لومن عروق را مسدود می‌کنند.
• میکروسفرهای رزینی: ذرات ژلاتینی یا پلیمری که قابلیت انبساط و تطبیق با شکل عروق را دارند.
• چسب‌های مایع (مانند  در برخی موارد، برای انسداد عروق با قطر بسیار کوچک یا در مواردی که نیاز به انسداد بسیار دقیق است، از چسب‌های اکریلیک استفاده می‌شود.

موارد کاربرد (اندیکاسیون‌ها) و محدودیت‌ها

امبولیزاسیون زانو به عنوان یک درمان خط سوم یا چهارم در نظر گرفته می‌شود، پس از شکست درمان‌های محافظه‌کارانه.

اندیکاسیون‌های اصلی (Key Indications)

• استئوآرتریت (OA) زانو: به ویژه در بیمارانی با درد متوسط تا شدید که التهاب سینوویال غالب است و علائم آن‌ها به طور مشخص به تغییرات فصلی یا فعالیت بدنی وابسته است.
• سینوویت مزمن (Chronic Synovitis): ناشی از آرتریت روماتوئید (RA) مقاوم به درمان‌های دارویی، یا سینوویت ثانویه پس از آسیب‌های ورزشی.
• درد پس از جراحی (Post-operative Persistent Pain): در مواردی که درد زانو پس از تعویض مفصل یا آرتروسکوپی همچنان ادامه یابد و علت آن التهاب عروقی باشد.
• بیماران با ریسک بالا برای جراحی: افراد مسن، افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای شدید قلبی-ریوی یا بیمارانی که به دلیل مصرف طولانی مدت کورتیکواستروئیدها کاندیدای مناسبی برای جراحی‌های بزرگ نیستند.

کنترااندیکاسیون‌ها (موارد منع مصرف)

• نارسایی کلیوی شدید: به دلیل استفاده از ماده حاجب یُددار در حین تصویربرداری.
• حساسیت شناخته شده به مواد حاجب: مگر اینکه اقدامات احتیاطی خاص انجام شود.
• بیماری‌های عروقی شدید در اندام تحتانی: مانند آترواسکلروز شدید یا انسداد محیطی که ممکن است دسترسی به عروق زانو را دشوار یا خطرناک سازد.
• آرتروز در مرحله پایانی (End-Stage OA): در این مرحله، آسیب غضروف بسیار شدید است و مسدود کردن عروق التهابی تأثیر محدودی بر تسکین درد ناشی از تخریب مکانیکی خواهد داشت.

مراحل دقیق انجام پروسیجر فنی

این پروسیجر یک اقدام تخصصی است که کاملاً تحت هدایت تصویربرداری زنده (Fluoroscopy) و نیازمند مهارت‌های پیشرفته در کاتتریزاسیون است.

** پیش از پروسیجر (Pre-Procedural Assessment)

• ارزیابی تصویربرداری: انجام MRI یا سی‌تی آنژیوگرافی (CTA) برای ترسیم نقشه‌ی دقیقی از آناتومی عروقی زانو، شناسایی شاخه‌های ژنیکولار اصلی (شامل ژنیکولار فوقانی داخلی، تحتانی داخلی و طرفی) و تعیین میزان نئوواسکولاریزاسیون.
• آزمایشات خون: ارزیابی عملکرد کلیوی (BUN, Creatinine) و زمان‌های انعقادی (PT/INR, aPTT).
• آماده‌سازی بیمار: ناشتایی برای ۶ تا ۸ ساعت و دریافت آنتی‌بیوتیک پیشگیرانه (پروفیلاکسی).

** فاز مداخله‌ای (The Intervention Phase)

• موقعیت‌دهی و بیهوشی: بیمار به حالت خوابیده به پشت (Supine Position) روی میز آنژیوگرافی قرار می‌گیرد. ناحیه ورود (معمولاً کشاله ران) با بتادین ضدعفونی و با لیدوکائین ۱۰٪ به صورت موضعی بی‌حس می‌شود.
• دسترسی شریانی: از طریق تکنیک سلانژینگر (Seldinger Technique)، یک غلاف کوچک (Sheath) در شریان فمورال قرار داده می‌شود.
• کاتتریزاسیون انتخابی: با استفاده از کاتترهای راهنما (مانند کاتتر‌های نوع Roberts Uterine Artery Catheter - RUC)، شاخه‌های عروقی مناسب که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به ناحیه التهابی سینوویال خون می‌رسانند، شناسایی می‌شوند. معمولاً هدف، انسداد شاخه‌های شریان ژنیکولار داخلی (Medial Genicular Artery) است که بیشترین نقش را در التهاب زانوی داخلی دارند.
• آنژیوگرافی هدفمند: پس از قرارگیری کاتتر در نزدیکی محل مورد نظر، مقدار کمی ماده حاجب تزریق می‌شود تا جریان خون ناحیه التهابی به وضوح قابل مشاهده باشد.
• تزریق امبولیزان: ذرات امبولیزان (مثلاً PVA یا میکروسفرهای خاص) به آرامی و تحت هدایت فلوروسکوپی در طول چند دقیقه تزریق می‌شوند. تزریق تا زمانی ادامه می‌یابد که جریان خون در عروق کوچک هدف به طور کامل متوقف شده و جریان برگشتی (Reflux) مشاهده نشود.
• تأیید نهایی: پس از تزریق، مجدداً آنژیوگرافی انجام می‌شود تا اطمینان حاصل شود که انسداد در محل مورد نظر رخ داده و هیچ عارضه جانبی (مانند آمبولی شدن ناخواسته عروق مهم‌تر) ایجاد نشده است.

** پس از پروسیجر

غلاف شریانی برداشته شده، محل ورود فشار داده می‌شود تا خونریزی متوقف شود، و سپس با پانسمان فشاری بسته می‌شود.

مزایا و برتری‌ها نسبت به روش‌های جراحی و تزریقی

امبولیزاسیون زانو موقعیت منحصر به فردی در طیف درمانی دارد، زیرا ریسک کمتری نسبت به جراحی و اثربخشی بیشتری نسبت به تزریقات مکرر دارد.

** مزایای کلیدی امبولیزاسیون زانو در مقایسه با جراحی آرتروپلاستی

• تهاجمی بودن: حداقل تهاجمی 
• بیهوشی: بیهوشی موضعی یا آرام‌بخشی سبکبیهوشی عمومی یا منطقه‌ای سنگین
• بستری شدن: سرپایی یا بستری کوتاه‌مدت (یک شب)بستری چند روزه
• ریکاوری: سریع (چند روز تا یک هفته)کند (چند هفته تا چند ماه)
• حفظ آناتومی: ساختار طبیعی مفصل حفظ می‌شودتخریب و جایگزینی ساختار اصلی مفصل
• عوارض جراحی: عدم وجود عوارض زخم، عفونت پروتز، لغزشریسک بالای عوارض مرتبط با ایمپلنت

** مزایای در مقایسه با تزریقات داخل مفصلی (مانند کورتون یا PRP)

تزریقات معمولاً تأثیر کوتاه‌مدت دارند و تنها علائم را مدیریت می‌کنند، اما امبولیزاسیون به طور مستقیم عامل پاتولوژیک (عروق التهابی) را هدف قرار می‌دهد:

• ماندگاری اثر: اثرات KAE اغلب بیش از ۱۲ ماه پایدار است، در حالی که اثربخشی استروئیدها ممکن است تنها چند هفته طول بکشد.
• مدیریت التهاب مزمن: KAE منبع تغذیه التهاب را مسدود می‌کند، در حالی که تزریقات صرفاً به کاهش التهاب موضعی محدود می‌شوند.
• تعداد جلسات: KAE معمولاً یک پروسیجر یک‌باره است، در حالی که PRP و هیالورونیک اسید اغلب نیازمند ۳ تا ۵ جلسه درمانی هستند.

مراقبت‌های بعد از عمل و پیگیری بالینی

مراقبت‌های پس از پروسیجر نقش مهمی در بهینه‌سازی نتایج و پیشگیری از عوارض دارند.

** مراقبت‌های فوری (۲۴ ساعت اول)

• تحت نظر بودن: بیمار به مدت ۴ تا ۶ ساعت در بخش رادیولوژی مداخله‌ای تحت نظر است تا از عدم خونریزی در محل ورود شریان اطمینان حاصل شود.
• نظارت بر علائم حیاتی: کنترل فشار خون و نبض اندام تحتانی برای اطمینان از جریان خون کافی.
• تسکین درد: در صورت لزوم، مسکن‌های غیر اوپیوئیدی تجویز می‌شود.

** دستورالعمل‌های ترخیص و منزل (روزهای اول تا هفته اول)

• فعالیت: استراحت مطلق اولیه برای ۶ ساعت. پرهیز از رانندگی تا ۲۴ ساعت. فعالیت‌های روزمره سبک از روز بعد مجاز است. فعالیت‌های سنگین، دویدن و بالا رفتن از پله‌ها برای حداقل یک هفته محدود می‌شود.
• یخ‌درمانی (Cryotherapy): استفاده متناوب از کمپرس سرد بر روی زانو برای کاهش هرگونه تورم یا ناراحتی احتمالی.
• دارو درمانی: مصرف داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) یا استامینوفن بر اساس دستورالعمل پزشک. ممکن است دوز پایین آسپرین برای جلوگیری از تشکیل لخته در محل ورود تجویز شود.

** پیگیری‌های بلندمدت

• معاینه اول (ماه اول): ارزیابی شدت درد با استفاده از مقیاس‌های استاندارد (مانند VAS Score).
• تصویربرداری (۳ تا ۶ ماه): در صورت لزوم، تکرار MRI یا سونوگرافی برای ارزیابی کاهش نئوواسکولاریزاسیون در سینوویوم.
• ارزیابی عملکردی: پیگیری بهبود دامنه حرکتی و توانایی انجام فعالیت‌های روزانه.

عوارض احتمالی و مدیریت آن‌ها

اگرچه امبولیزاسیون زانو به طور کلی ایمن است، ریسک‌هایی وجود دارد که باید به طور شفاف به بیمار اطلاع داده شوند.

** عوارض شایع و خفیف

• درد گذرا در محل تزریق: شایع‌ترین عارضه است که معمولاً ظرف چند ساعت برطرف می‌شود.
• کبودی (Ecchymosis): در محل ورود کاتتر که با گذشت زمان جذب می‌شود.
• درد مفصلی خفیف پس از پروسیجر: ناشی از تغییرات گردش خون موضعی که معمولاً طی ۴۸ ساعت فروکش می‌کند.

** عوارض نادر و جدی

• آمبولی ناخواسته: خطرناک‌ترین عارضه، انسداد عروق مهم مجاور مانند عصب سیاتیک یا عروق تأمین‌کننده پوست است. این امر به دلیل دقت بالای هدایت تصویربرداری و استفاده از ذرات با اندازه مناسب به شدت کاهش یافته است.
• آلرژی به ماده حاجب: می‌تواند از واکنش‌های خفیف پوستی تا آنافیلاکسی متغیر باشد.
• عفونت: ریسک عفونت در محل ورود بسیار پایین است و با رعایت اصول آسپتیک کنترل می‌شود.
• نکروز (مرگ بافتی): در صورت انسداد بیش از حد عروق جانبی که به بافت‌های سالم خونرسانی می‌کنند، ممکن است رخ دهد، اما در تکنیک‌های مدرن به ندرت دیده می‌شود.

نتایج بالینی، شواهد و مطالعات جهانی

اثربخشی امبولیزاسیون زانو طی دهه گذشته در آسیا و اخیراً در غرب مورد توجه قرار گرفته است. نتایج نشان‌دهنده بهبود قابل توجه در کیفیت زندگی بیماران است.

** آمار اثربخشی (Efficacy Statistics)

مطالعات بزرگ چندمرکزی در ژاپن و کره جنوبی که بر روی بیمارانی با OA متوسط تا شدید انجام شد، نتایج زیر را گزارش کرده‌اند:

• کاهش درد: در حدود ۷۰٪ تا ۸۵٪ بیماران، کاهش درد قابل توجهی (معمولاً بیش از ۵۰٪ کاهش در نمره VAS) مشاهده شده است.
• پایداری اثر: بسیاری از بیماران گزارش کرده‌اند که بهبود درد آن‌ها تا ۱۸ تا ۲۴ ماه پس از پروسیجر حفظ شده است.
• بهبود عملکرد: بهبود در نمرات عملکردی (مانند نمره WOMAC) اغلب ۳ تا ۶ ماه پس از درمان به اوج خود می‌رسد.

** شواهد تصویربرداری

تصاویر MRI پس از عمل، شاخص‌های عینی برای ارزیابی موفقیت درمان ارائه می‌دهند:

• کاهش حجم سینوویال: اندازه‌گیری حجم سینوویال قبل و بعد از درمان نشان‌دهنده کاهش قابل ملاحظه ضخامت غشای ملتهب است.
• کاهش سیگنال T2: کاهش شدت سیگنال در تصاویر T2-Weighted MRI نشان‌دهنده کاهش محتوای آب و ادم، و در نتیجه کاهش التهاب فعال در مفصل است.

این شواهد نشان می‌دهند که KAE نه تنها یک روش تسکینی (Palliative) است، بلکه به طور فعال فرآیند پاتولوژیک عروقی درگیر در التهاب مزمن را معکوس می‌کند.

مقایسه علمی با سایر درمان‌های موجود

درک جایگاه امبولیزاسیون نیازمند مقایسه آن با سایر ستون‌های درمانی آرتروز زانو است.

• امبولیزاسیون در مقابل درمان‌های بیولوژیک و سلول‌های بنیادی
  در حالی که تزریقات حاوی پلاکت غنی‌شده (PRP) یا سلول‌های بنیادی مزانشیمی (MSC) با هدف بازسازی غضروف یا کاهش التهاب موضعی انجام می‌شوند، امبولیزاسیون رویکردی متفاوت دارد. اگر درد بیمار عمدتاً ناشی از التهاب سینوویال شدید باشد، امبولیزاسیون به دلیل مسدودسازی دائمی منابع عروقی، موثرتر خواهد بود. در مقابل، اگر آسیب غضروفی شدید و بدون التهاب عروقی قابل توجه باشد، اثربخشی KAE محدود خواهد بود.
• مقایسه با رادیوفرکوئنسی سینویال (Radiofrequency Ablation)
  تخریب رادیوفرکوئنسی (RFA) نیز هدفش نابودی سینوویوم التهابی است، اما این کار را از طریق انرژی حرارتی انجام می‌دهد. RFA نیازمند دسترسی مستقیم به سینوویوم از طریق سوزن است و ممکن است با ریسک آسیب به غضروف یا ساختارهای مجاور همراه باشد. امبولیزاسیون، با دقت میکرونی در داخل عروق، به طور انتخابی‌تر عمل می‌کند و ریسک آسیب مستقیم به بافت‌های غیر هدف را کاهش می‌دهد.
• نقش KAE در حفظ مفصل
  مهم‌ترین برتری KAE این است که یک روش مِدیاسیون درد حفظ‌ کننده مفصل است. هدف آن به تعویق انداختن یا اجتناب کامل از جراحی تعویض مفصل است، که برای بسیاری از بیماران یک اولویت محسوب می‌شود.

جمع‌بندی تحلیلی و چشم‌انداز آینده

امبولیزاسیون زانو در حال تبدیل شدن به یک روش استاندارد در مدیریت دردهای مزمن زانو است که به طور سنتی به درمان‌های غیرفعال یا جراحی‌های بزرگ پاسخ نداده‌اند.

• نتیجه‌گیری کاربری
  امبولیزاسیون زانو با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته رادیولوژی مداخله‌ای، یک ابزار قوی، کم‌تهاجمی و با ریسک پایین برای کاهش درد و التهاب مزمن ناشی از سینوویت و آرتروز زانو است. موفقیت این روش به شدت وابسته به انتخاب بیمار مناسب (بیمارانی که هایپروواسکولاریزاسیون واضح در تصویربرداری دارند) و مهارت بالای پزشک مداخله‌گر در کاتتریزاسیون انتخابی عروق ژنیکولار است.
• چشم‌انداز آینده
  پیشرفت‌های آتی در زمینه مواد امبولیزان زیست‌تخریب‌پذیر (Bioabsorbable Embolic Agents) و همچنین استفاده از هوش مصنوعی در هدایت دقیق کاتتر (AI-guided Navigation)، می‌تواند دقت و ایمنی این روش را افزایش دهد. انتظار می‌رود در دهه آینده، امبولیزاسیون زانو از فاز درمانی کمکی به فاز درمانی استاندارد برای بیماران منتخب در مراحل اولیه آرتروز تبدیل شود.
  این تکنیک نه تنها امید جدیدی برای تسکین درد فراهم می‌کند، بلکه فلسفه درمان‌های پزشکی را به سمت کم‌تهاجمی بودن و حفظ حداکثری ساختارهای طبیعی بدن سوق می‌دهد.